Straten van Vianen, deel 2

In navolging van het artikel in magazine 2 - 2023, waarin de straatnamen in Amaliastein worden verklaard, wordt deze keer de binnenstad beschreven. Wij beginnen met een korte introductie over het ontstaan van Vianen. Daarna wordt de belangrijkste straat beschreven: de Voorstraat. Vervolgens worden de straten in alfabetische volgorde weergegeven.

Vianen

Willem van Duivenvoorde is de stichter van de stad Vianen. Hij was een Hollands edelman (in 1290 geboren als bastaardzoon van ridder Philips van Duivenvoorde, overleden in 1353). Hij was de eerste grootkapitalist van de Nederlandse Middeleeuwen. Als echtgenoot van Heilwich van Vianen bestuurde hij Vianen en heeft hij Vianen opgebouwd. Het Vianen van nu is het oude ontwerp van toen: stadsmuren, poorten, grachten en de verheffing van de Grote Kerk van kapel tot parochiekerk waren zijn werk. Het centrum van Vianen behoort tot het type bastides. De bouw is bewust en weloverwogen gebeurd.
Het stratenpatroon is in de veertiende eeuw streng geometrisch aangelegd met de Voorstraat als noord-zuidas en de Langendijk en Kortendijk als oost-westas .

Datum niet bekend

Voorstraat

Uit de ruimtelijke opbouw van Vianen, waarin de hoofdas loodrecht op de Lek is gericht, blijkt dat voor de handelsnederzetting het verkeer over de nieuwe veerweg - in casu de Voorstraat - van groter belang geweest is dan het verkeer over de dijk en de rivier. De Voorstraat was extra verbreed om als ruimte voor het handelsgebeuren (marktterrein) goed te kunnen functioneren. Voor die tijd, in het midden van de 14de eeuw, lag het op de scheidingslijn van twee ontginningsgebieden.

Voorstraat Ca. 1915.

Achterstraat

De straat achter de Voorstraat. Oorspronkelijk heette deze straat voor de Tweede Wereldoorlog de Eerste Westachterstraat. Deze loopt van de Kortendijk tot de Molenstraat. De Achterstraat was in 1730 één van de deftigste straten.

Badhuisstraat

Bij het Valkenplein werd tijdens de Eerste Wereldoorlog een badhuis gebouwd voor militairen die in Vianen gelegerd waren. Na de oorlog nam de gemeente het badhuis over en exploiteerde het, totdat het in 1955 door brandstichting verloren ging. Tot 1924 heette de straat Vuile Steeg daarna werd het Badhuisstraat. De 28-jarige Viaanse timmerman H.K. werd destijds voor brandstichting veroordeeld tot 12 maanden gevangenisstraf.

Bakkerstraat

De Bakkerstraat, die vroeger Bakkersteeg of -steech werd genoemd, loopt tussen de Voorstraat en de Achterstraat. Er zullen dus wel bakkers gewoond hebben, maar wanneer is niet bekend. Bakkerijen waren brandgevaarlijk en waren daarom in de middeleeuwen meestal op een hoek gevestigd.

Brederodestraat

De Brederodestraat heette tot 1938 Tweede Westachterstraat en werd in de volksmond ook Zandstraat genoemd. De met stenen bestrate weg werd begin negentiende eeuw uitgebroken; een zandpad bleef over, vandaar de naam. De bebouwing aan de oostzijde (even nummers) heeft nog duidelijk het karakter van een achterstraat: tuinmuren, koetshuizen, schuren, bebouwing, die van oorsprong bij de woningen aan de huidige Achterstraat horen. De sfeer aan de overzijde, de westkant, heeft nog steeds een agrarisch karakter.
De straat dankt zijn betekenis aan de adellijke Brederodes die hier als soevereinen van Vianen regeerden van 1417- 1679.

Buitenstad

De Buitenstad (toen Havendijk) had geen verdedigingsfunctie en werd dan ook niet opgenomen in de bestaande stad. (Buiten de stad, een woonwijk buiten de stad.)
De oudste vermelding is uit 1541. Toen was er kennelijk al sprake van buitendijkse bebouwing. De Buitenstad vormt een vrij brede straat die ter hoogte van de Schippersplaats naar het westen uitwaaiert. De afbuigende rooilijn vormt de voornaamste herinnering aan de vroegere haven. Opvallend is dat het merendeel van de bebouwing uit later tijd dateert.

Buitenstad 1905.

Hofplein

Het Hofplein en de omliggende bebouwing bevinden zich grotendeels op de plaats van het vroegere 14de -eeuwse kasteel Batestein. Gijsbrecht van Vianen (1351-1391) was de bouwer van het kasteel, omdat zijn vrouw Beate heette, is het mogelijk dat de naam van het kasteel Batestein is geworden. Na de brand van 1696 verviel kasteel Batestein langzaam tot een ruïne. Het Hofplein is ontstaan nadat het kasteel -het Hof- begin 19de eeuw was gesloopt. Vanaf de tweede helft van de 19de eeuw ontstond de bebouwing.

Kanaalweg

De Kanaalweg loopt vanaf de Zomerdijk tot aan de Panoven langs het Merwedekanaal.

Keizerstraat

Genoemd naar een groot huis dat hier stond: `De Keyser'. De Keizerstraat bestaat uit twee gedeelten. Van de Voorstraat tot de Kerkstraat werd dit het Keijsersteechie / Keijsersstraetie genoemd.
Van de Kerkstraat tot de Weesdijk staat de straat als Capoensteechie (vreemde gast, schurk, gecastreerde haan) vermeld.

Kerkstraat

De Kerkstraat, in het verleden de Eerste Oostachterstraat genoemd, loopt vanaf de Korte Kerkstraat tot aan de Stadhuisstraat/Valkenstraat. Het verloop is niet parallel ten oosten van de Voorstraat en is terug te voeren op de pre-stedelijke situatie van voor de 14de eeuw en de oudere ontginningen. De Kerkstraat is aangelegd op of langs een kavelsloot in de ontginning Kleine Hagen. Deze straat ontleent zijn naam aan de Grote Kerk.

Klooster

Het Klooster loopt vanaf de Korte Kerkstraat met een haakse bocht, parallel aan de stadsmuur, naar het Walsland. De naam `klooster' heeft te maken met het feit dat in het jaar 1500 het plan bestaan heeft hier een Dominicanessen klooster te stichten. Er is een groep nonnen geweest om een en ander voor te bereiden, maar verdere gegevens ontbreken. Een klooster is er maar heel kort geweest of het is er nooit gekomen. In 1731 is er nog sprake van een huijs genoemt het klooster, 't welck vervallen is, en soo men segt, aen de roomsche geestelijkheijd behoort hebbende.

Koestraat

De Koestraat ligt in een gebied dat vroeger een agrarisch karakter had. De straat werd vroeger gezien als een deel van de 1e Oosterachterstraet.
In de 17de eeuw heette dit de Koeijstraet. Dit is het gebied waar waarschijnlijk (na 1271) de jaarmarkten werden gehouden. Namen als Koestraat en Varkensmarkt zouden daar nog aan herinneren.

Korte Kerkstraat

De straat heette vroeger Kerkstraat. De Korte Kerkstraat loopt vanaf het Walsland naar de Voorstraat.

Kortendijk

De straat ligt op een rivierduin en vormt met de Langendijk (aan de andere zijde van de Voorstraat) de oorspronkelijke waterkering van de Lek. De lengte van de dijk (van Voorstraat tot Hofplein) verklaart de naam. Dit stukje binnen de stad is wat korter dan het andere stukje.

Langendijk

De Langendijk is een dwarsstraat aan de noordoostzijde van de binnenstad en loopt vanaf de Voorstraat tot aan de Brugdijk. De Langendijk is ontstaan als landweg op een oorspronkelijke oeverwal die fungeerde als waterkering van de Lek. In de 14de eeuw kwam deze rivierdijk binnen de wallen te liggen.

De Langendijk-Kortendijk was de oorspronkelijke rivierdijk. Met de bouw van kasteel Batestein (ca. 1370) moest de rivierdijk eromheen worden gelegd, anders zou die dwars door het kasteel lopen. Later (na ca. 1620) werd het buiten de stad lopende zomerdijkje ook nog in de rivierdijk opgenomen, zodat die rivierdijk helemaal buiten de stad omliep en hiermee Langendijk en Kortendijk de functie van rivierbandijk verloren.

Korten- en Langendijk Ca 1902.

Lombardstraat

De Lombardstraat is een van de stegen tussen de Voorstraat en de Achterstraat en ligt ongeveer recht tegenover het stadhuis. De naam verwijst naar de Lombarden of geldschieters die hier in de middeleeuwen mogelijk gevestigd waren. Concrete bronnen hieromtrent ontbreken.

Molenstraat

Deze straat in het zuidwesten van de binnenstad loopt van de Voorstraat naar de stadswal en ontleent haar naam aan de korenmolen die aan het einde ervan op de stadswal stond.
Aan het eind van de Molenstraat stond (zeker vanaf 1630) de `Grote Molen'.

De molen stond op een kunstmatig heuveltje dat in de hoek tegen de stadsmuur was opgeworpen. Die molen is diverse malen afgebroken (afgebrand?) en herbouwd. De laatste molen die hier stond brandde in 1913 af. Bij Het Klooster stond tussen ca. 1630 en 1690 de Kleijne Moolen. Dat was een klein standerdmolentje dat bovenop het hoekrondeel stond.

Oliestraat

Tot de 18de eeuw was de Oliestraat niet of nauwelijks bewoond. In de 19de eeuw werd de straat ook wel Oliemolenstraat genoemd. In het midden van de 18de eeuw had in elk geval een weduwe Van Lakerveld in deze omgeving een oliemolen; het is echter de vraag of die oliemolen in de Oliestraat stond.

Ringdijk

Feitelijk is de Ringdijk een verlengstuk van de Zomerdijk en dus hoofdwaterkering. Vanaf de Buitenstad loopt de dijkweg met een slinger om het omgrachte, voormalige terrein van kasteel Batestein. In de 17de-18de eeuw werd de dijk de Brijdijck genoemd, omdat de dijk door kwelwater zeer modderig was; in de bronnen werd de dijk ook wel Havendijck genoemd.

Schippersplaats

Gelegen ten oosten van de Buitenstad. De afbuigende rooilijn vormt de voornaamste herinnering aan de vroegere haven. Vroeger werd dit gezien als een soort havenkwartier. Er waren meerdere benamingen. O.a. de benaming Liefkenshoeck, die in verband stond met het leven aan de haven. Het verdwijnen van de haven heeft een vrijwel volledige afbraak van de huizen ten gevolge gehad

Schoolstraat

Vanaf 1660 stond hier een gebouw dat als weeshuis dienst deed. In de 18de eeuw, werd slechts de helft van het weeshuis als zodanig gebruikt; de andere helft deed dienst als school. In 1828 vertrokken de laatste weeskinderen uit het huis dat verder dienst deed als schoolgebouw en onderwijzerswoning. Later werd dit de Nederlands Hervormde School.

Spekdam

De Spekdam komt uit op de Kloosterbrug. Een spekdam (of een ouder woord spijkdam, de plaatsnaam Spijk zou daar ook mee verband houden) is een soort dam van boomstammen die in de lengterichting van een waterloop werden gelegd (en op de een of andere manier werden verankerd of verzwaard met stenen om wegdrijven te voorkomen). Het water kon dan langs de boomstammen door blijven stromen. Het ging altijd om een min of meer tijdelijke dam.

Stadhuisstraat

De Stadhuisstraat is de steeg ten noorden van het stadhuis. De straat heette in de 17de eeuw Gasthuisstraat naar het daar aanwezige gasthuis.

Stalstraat

De Blauwpoort was een zij-ingang van de vroegere buitentuin van Kasteel Batenstein met een smeedijzeren hek uit het midden van de 18de eeuw. In deze tuin stonden de stallen van het kasteel. Dat verklaart de naam van de straat: de Stalstraat.

Valkenstraat/Valkenplein

De Valkenstraat/Valkenplein is waarschijnlijk vernoemd naar een stadsboerderij genaamd Valckhof. Hier hing waarschijnlijk een uithangbord met een valk erop (nr 20-22). Het Valkenplein (nu parkeerterrein) was oorspronkelijk vrijwel zeker de oudste nederzetting van Vianen (Aanname).

Varkensmarkt

De Varkensmarkt is een achterstraat die ook Tweede Oostachterstraat werd genoemd en de verbinding vormt tussen de Langendijk en de Weesdijk. Het verloop en de aansluiting op de Weesdijk is onregelmatig en is terug te voeren op de pre-stedelijke situatie van voor de 14de eeuw. Het agrarische karakter van de buurt blijkt uit de aanwezigheid van enkele voormalige stadsboerderijen zoals b.v. stadsboerderij nr 26.

Walsland

Waarschijnlijk agrarisch gebied binnen de stadsmuren. Land aan de wal van de stadsgracht.

Weesdijk

Deze straat heette vroeger Tweede Oostachterstraat Aan de Weesdijk werd in 1660 een weeshuis opgericht door Louise Christine van Solms-Braunfelds. In 1820 verdwenen de wezen richting Frederiksoord en in 1858 werd het gebouw gesloopt.

Zomerdijk

Toen de stadsmuur aan de noordzijde nog een hoofdrol speelde bij de waterkering van de Lek, deed de Zomerdijk feitelijk alleen dienst bij lage waterstanden. Dat was, zoals de naam ook aangeeft, voornamelijk in de zomer. Voor zover dat is na te gaan is de Zomerdijk vanaf het einde van de 16de eeuw de hoofdwaterkering geworden. In de loop der eeuwen werd de dijk opgehoogd en verstevigd.